Dil Bilimi Sitesi
Anasayfa Site Sahibi Hakkında Makale ve Denemelerimiz Seçme Akademik Yazılar Bibliyografya Yazılımlar Terim Sözlüğü Bağlantılar
Sözlük Bilimi
Köken Bilimi
Metin Dil Bilimi
Deyiş Bilimi
Tarihsel Dil Bilimi
Karşılaştırmalı Dil Bilimi
Çeviri Bilimi
Gösterge Bilimi
Edim Bilimi
Dil Öğretimi
Dil Bilimi Öğretimi
Dil Özürleri
Klinik Dil Bilimi
Ruh Dil Bilimi
Toplum Dil Bilimi
Adli Dil Bilimi
İnsan Dil Bilimi
Budun Dil Bilimi
Uzam Dil Bilimi
Bilişsel Dil Bilimi
Sinir Dil Bilimi
Dirim Dil Bilimi
Bilgisayarlı Dil Bilimi
 
Ana Bağlantılar
 
 

 

SES BİLİMİ

Osmanlı Türkçesi: mebhâs-ı asvât-ı melfûze, Almanca: Phonologie, Fransızca: phonologie,

İngilizce: phonology, phonomics

1. Ses Biliminin Tanımı

Ses bilimi, ses birimi (fonem, phonem) adı verilen ve anlam ayırd edici özelliği bulunan dil içindeki seslerin işlevlerini/görevlerini inceleyen dil bilimi koludur. Bu yönüyle kimi dilcilerce, görevsel ses bilgisi diye de adlandırılır. Hece yapısı, vurgu, aksan, titremleme ve ses olayları gibi konular ses biliminin inceleme alanında yer alır.

Diller, bir dilin lehçeleri ya da ağızları arasında bile ses dizimi bakımından farklılıklar söz konusudur. Aynı dile ait kelimenin farklı coğrafyalarda farklı seslerle telaffuz edildiğine duyabilirsiniz. Türkiye Türkçesinde ölçünlü dildeki "kazak" kelimesinin, İsparta Eğridir'de "gazak", Senirkent'te ise "gozak" biçiminde telaffuz edilmesi buna örnek gösterilebilir. Yine bir geniz sesi olan nasal n [ñ] ölçünlü dilden kalktığı için, "baña" kelimesi normal n ile "bana" biçimiyle telaffuz edilmektedir.

2. Ses Değişmeleri

Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.

Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)(1).

2.1. Ses Değişmelerinin Nedenleri

Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.

2.2. Ses Değişmelerinin Sınıflandırılması (2)

2.2.1. Aykırılaşma (Dissimilation)

2.2.2. Benzeşme (Assimilation)
a. Kaynaşım (Coalescence)
b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)
c. Damaksılaşma (Palatalization)
d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
f. Önötümlüleşme (Initial voicing)
g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)
h. Ünlü Atlaması (Metaphony)
Ünlü uyumu (Vowel Harmony)
Tını Değişimi (Umlaut))
i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)

2.2.2. Birleşimli Biçim (Sandhi)
a. Ulama (Liason)
b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)
c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)
d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)
e. Derilme (Synalepha)
f. Ünlü Düşmesi (Elision)
g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)
h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)
Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)
i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)

2.2.3. İz Kalıntısı ? (Cheshirisation)
a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
b. Genizsileşme (Nasalization)
c. Tonogenesis
d. Floating tone

2.2.4. Göçüşme (Metathesis): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ei=eşki gibi.

2.2.5. Ses Düşmesi (Elision)
a. Önses Düşmesi (Aphaeresis)
b. İç Ses Düşmesi (Synocope)
c. Sonses Düşmesi (Apocope)
d. Hece Düşmesi (Haplology)
e. Kaynaşma (Fusion)
f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)

2.2.6. Ses Türemesi (Epenthesis)
a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)
c. Önseste Türeme (Prosthesis)
d. Sonseste Türeme (Paragoge)
e. Unpacking
f. Vowel breaking (diphthongization)

2.2.7. Ses Yumuşaması (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.
a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.
b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
c. Sızıcılaşma (Spirantization)
d. R'leşme (Rhotacism)
e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)
f. Yer Yitimi (Debuccalization)

Dipnotlar:

(1) McMAHON, April M. S. (1994), Understanding Language Change, Cambridge University Press, s.14.

(2) (http://wapedia.mobi/en/Sound_change sayfasındaki sınıflandırma dikkate alınmıştır. 06 Ocak 2010)